Türk Destanlarında Güçlü Kadın Kahramanlar ve Psikolojik Tipleri

Tezin Türü: Yüksek Lisans

Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Kültür Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2025

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: MERVE NUR BOZOKLU

Danışman: Serdar Gürçay

Açık Arşiv Koleksiyonu: AVESİS Açık Erişim Koleksiyonu

Özet:

Bu tez çalışması, Türk destanlarında yer alan güçlü kadınların hangi yönleriyle güçlü olduklarının belirlenmesi ve bu yönlerin Carl Gustav Jung’un analitik psikoloji kuramı çerçevesinde hangi arketip ve psikolojik tipe sahip olduklarını analiz etmeyi hedeflemiştir. Çalışmada analizi yapılan kadın karakterler, fiziksel güç, sezgi, annelik, fedakârlık, bilgelik, stratejik zekâ, güzellik, yol göstericilik ve liderlik gibi farklı alanlarda sergiledikleri güç nitelikleri doğrultusunda seçilmiştir. Her bir kadın, bireysel olarak değil, taşıdığı güç doğrultusunda arketipsel ve psikolojik düzeyde neyi temsil ettiği yönüyle ele alınarak analiz edilmiştir.

Çalışmanın temel amacı, psikiyatrist Carl Gustav Jung’un analitik psikoloji kuramında yer alan arketip ve psikolojik tip kavramları doğrultusunda, Türk destanlarındaki güçlü kadınları incelemektir. Kadim Türk destanlarında karşılaştığımız kadınlar yalnızca bir anlatı unsuru değildir. Farklı güç biçimleriyle kendisini gösteren kadın karakterler olmasının yanında kolektif bilinçdışını yansıtan figürler olarak da karşımıza çıkmaktadır. Amacımız, Türk destanlarındaki güçlü kadınların kim olduğunu, bu kadınların hangi alanda güçlü olduğunu, Jung’un ileri sürdüğü kavram ve yöntemlerin Türk destanlarındaki güçlü kadınlarla ne derece uyumlu olduğunu, hangi arketipleri taşıdığını ve hangi psikolojik tipe sahip olduğunu değerlendirmektir.

Güç kavramı, mekân ve zamana göre değişkenlik gösteren ve birçok dala ayrılan bir olgudur. Güç mefhumunu mitlerden dinlere, fantastik varlıklardan insanlara kadar uzanan alanlarda görebilmek mümkündür. Gücün en belirgin özelliklerini, halk edebiyatı türlerinden olan mit ve destanlarda da görmekteyiz. Destanlarda geçen kahramanlara ve olaylara baktığımızda, Jung’un kahraman arketipi, animus arketipi, yüce ana arketipi gibi birçok arketipi güçle ilişkili görmemiz mümkündür.

Arketipler, kolektif belleğin oluşumunda yer alan sembol ve motiflerin çözümlenmesi bakımından sosyo-kültürel DNA’mızdaki kodları bulmamız için bize yol göstermektedir. Jung’un arketipleri içerisinde öne çıkanlar; anima, animus, gölge, persona, aşama, kahramanlık ve anne arketipleridir. Bunun yanı sıra Jung, iki dünyanın var olduğuna inanmaktadır. İlki içsel dünya; ikincisi ise nesnel dünyadır. Bu karşıtlık, psikolojik tipleri doğurmuştur. Psikolojik tipler iki temel tipe ayrılır: birincisi içedönük, ikincisi dışadönüktür. Jung, bu iki tip üzerine 4 işlev daha ekler: düşsel, duyumsal, duygusal ve sezgisel.

İncelenen Türk destanlarının yazıldığı döneme baktığımızda ataerkil bir toplum yapısı görmekteyiz. Buna rağmen güçlü kadınların ön plana çıkması kayda değer bir unsurdur. Bu kadınlar, güçlü ve savaşçı kimlikleriyle ön plana çıkmış, bazen zırh ve kılıcını kuşanmış bazense zekasını kullanarak muzaffer olmuşlardır. İncelenen kadın karakterler, kimi zaman fiziksel gücü ve cesaretli savaşçı kimlikleriyle; kimi zaman ise koruyucu annelik, sezgisel bilgelik, fedakârlık ve kararlılık gibi ruhsal ve ahlaki boyuttaki nitelikleriyle ön plana çıkmaktadır. Bu perspektiften kadın karakterler sadece edebi işlevleriyle değil, temsil ettikleri arketipsel güç ve geçmişten geleceğe aktarılan kolektif bilincin taşıyıcısı olma hususunda dikkat çekmektedir.

Çalışmada ulaşılan bulgular doğrultusunda, kadın karakterlerin destan metinlerinde yalnızca yan figürler olmadığını, sezgisel bilgelik, koruyuculuk, liderlik, fiziksel güç, fedakârlık, stratejik güç ve güzellik gücü gibi güç kavramının çeşitli yönleriyle ön plana çıktığı saptanmıştır. Bu figürlerin temsil etmiş olduğu güç biçimleri, Jung’un kuramında yer alan anima ve animus, kahraman, anne, yüce ana, bilge kadın ve gölge arketiplerini karşılamıştır. Tipoloji olarak ise, içedönük düşünsel tip içerisinde yer alan bir kadına saptanmamış olup, diğer tüm tiplerde güçlü kadınların varlığından bahsetmemiz mümkün olmuştur.